Ο αρχαιολογικός χώρος στη θέση Άγιος Νικόλαος Πάλλων είναι γνωστός από το 1934, όταν παραχωρήθηκε από τον Οργανισμό Διαχείρισης Εκκλησιαστικής Περιουσίας στην Αρχαιολογική Υπηρεσία λόγω των ορατών αρχαίων καταλοίπων. Ο χώρος επί πολλά χρόνια παρέμενε αναξιοποίητος και ανεξερεύνητος. Έπειτα από πρωτοβουλία της Εφορείας Αρχαιοτήτων, το 2008 και το 2009, πραγματοποιήθηκαν εργασίες καθαρισμού και μικρής κλίμακας έρευνα, ενώ μετά τα πρώτα ενθαρρυντικά ευρήματα και τη θετική γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, το 2011, η ανασκαφή χαρακτηρίστηκε ως συστηματική. Από το έτος 2010 έτος η ανασκαφική έρευνα διεξάγεται υπό τη διεύθυνση της κ. Ευτυχίας Λυγκούρη-Τόλια, με τη συνεργασία των αρχαιολόγων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Δρ. Άννα-Μαρίας Αναγνωστοπούλου, κ. Μαίρης Γιαμαλίδη και ομάδας επιστημονικών συνεργατών.
Ο αρχαιολογικός χώρος έχει έκταση 3998,637 τ.μ., υπάγεται στα γεωγραφικά όρια του αρχαίου δήμου των Αλών Αιξωνίδων και τα μέχρι τώρα αποκαλυφθέντα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα επιβεβαιώνουν τη χρήση του χώρου κατά την κλασική, ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο.
Στους κλασικούς χρόνους χρονολογούνται τμήμα ταφικού περιβόλου και δρόμος. Κατά τους ρωμαϊκούς/υστερορωμαϊκούς χρόνους στο χώρο λειτούργησε εργαστήριο κεραμικής, ενώ οι δύο έως τώρα ανασκαμμένοι κλίβανοι θεμελιώθηκαν εντός του κλασικού περιβόλου. Ανατολικά των κλιβάνων και σύγχρονη με αυτούς αναπτύσσεται εγκατάσταση αποτελούμενη από 20 τουλάχιστον δωμάτια. Στο κέντρο της διαμορφώνεται υπαίθριος χώρος πέριξ του οποίου οργανώνονται τρεις κτιριακές ενότητες με διαφορετικό αριθμό δωματίων που παραπέμπουν σε οργανωμένη συνοικία κεραμέων. Σύμφωνα με τα κινητά ευρήματα, το κτιριακό συγκρότημα λειτουργεί έως και την ύστερη αρχαιότητα.

Στους βυζαντινούς χρόνους ιδρύονται δύο ναοί (Ναός 1 και Ναός 2) που ανήκουν στον τύπο της βασιλικής. Το τοπωνύμιο «Άγιος Νικόλαος Πάλλων», που σώζεται από προφορικές μαρτυρίες για τη θέση, πιθανόν να συνδέεται με τους ναούς αυτούς. Στην τοιχοδομία τους διακρίνονται αρχαία μαρμάρινα μέλη. Μάλιστα, ο Ναός 1 έχει χρησιμοποιήσει στη θεμελίωσή του το βόρειο και ανατολικό τοίχο του κλασικού ταφικού περιβόλου. Στο εσωτερικό του ναού βρέθηκε κατά χώραν σαρκοφάγος από κογχυλιάτη λίθο, στην οποία ήταν ενταφιασμένα τουλάχιστον 14 άτομα, ενήλικοι και ανήλικοι. Η σαρκοφάγος σχετίζεται με τον ταφικό περίβολο, ενώ η καλυπτήρια πλάκα της χρησιμοποιήθηκε και στο δάπεδο του ναού.
Ο χώρος στους Πάλλους παρουσιάζει ένα μοναδικό πλεονέκτημα, αφού πρόκειται για απαλλοτριωμένο αρχαιολογικό χώρο εντός του πυκνού οικιστικού ιστού της σύγχρονης πόλης, στον οποίο σώζονται κατάλοιπα κλασικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής εποχής που μαρτυρούν την αδιάλειπτη συνέχεια της κατοίκησης στην περιοχή και φωτίζουν άγνωστες έως τώρα πτυχές της ιστορίας της. Τα μέχρι τώρα ανασκαφικά δεδομένα είναι ιδιαίτερα σημαντικά και δημιουργούν αίσθημα αισιοδοξίας στους αρχαιολόγους για το μέλλον της ανασκαφής.
Η ανασκαφή έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα, αφού διεξάγεται κατά κύριο λόγο με τη συμμετοχή φοιτητών από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και φοιτητών από Πανεπιστήμια της Αμερικής και της Αυστραλίας του Διεθνούς Κέντρου Ελληνικών και Μεσογειακών Σπουδών (ΔΙΚΕΜΕΣ -CYA ). Τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα επιτείνει και η επίσκεψη σχολείων όλων των βαθμίδων του Δήμου Βάρης-Βούλας-Βουλιαγμένης που ενημερώνονται για τις αρχαιότητες της περιοχής και τις μεθόδους της ανασκαφής. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια, ο αρχαιολογικός χώρος έχει ενταχθεί στη δράση του Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού «Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές».
Η ανασκαφή πραγματοποιείται χάρη στις ευγενικές χορηγίες του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη, του Ιδρύματος Ψύχα, ενώ ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή του κ. Αθανάσιου Μαρτίνου στην ανασκαφική έρευνα και στη σύνταξη μελετών για την προστασία των αρχαιοτήτων. Στις προσπάθειες των αρχαιολόγων αρωγός στέκεται πάντα ο Δήμος Βάρης- Βούλας-Βουλιαγμένης, ενώ μόνιμος συνεργάτης και χρηματοδότης είναι το ΔΙΚΕΜΕΣ-CYA και ο πρόεδρός του κ. Α. Φυλακτόπουλος.
Στην επιστημονική ομάδα της ανασκαφής συμμετέχουν επιπλέον οι αρχαιολόγοι Δρ. Α. Συρογιάννη (ΕΦΑΔΥΑΤ, υπεύθυνη για τη μελέτη του οστεολογικού υλικού), κ. Κ. Νταϊφά, κ. Ι. Λουρεντζάτου, ο αρχιτέκτονας κ. Γ. Ορεστίδης, η σχεδιάστρια κ. Ι. Μπενέτου, ο τοπογράφος κ. Δ. Ορεστίδης, οι συντηρητής κ. Θ. Τζαμαλής και κ. Ε. Βαμβακάρη. Επίσης στην ανασκαφή συμμετέχουν οι αρχαιολόγοι και καθηγητές του ΔΙΚΕΜΕΣ Δρ. Γ. Καραβάς (2014-2018), Δρ. Ά. Παπαδόπουλος (2017-2018) και Dr. D. Schahil (2012).

Οδηγίες Πρόσβασης.
- Λεωφορείo: • ΚΤΕΛ Αττικής Αθήνα – Σούνιο - Μετρό:Γ2, Γραμμή 2,(κόκκινη), στάση: “Ελληνικό” και λεωφορείο: • Γραμμή 122 Ελληνικό – Βούλα – Βουλιαγμένη – Βάρκιζα - Σαρωνίδα - Τραμ μέχρι τη Βούλα και λεωφορείο: • 117 Γλυφάδα – Βούλα - Βουλιαγμένη – Βάρη
Ιδιαιτερότητες - Επικινδυνότητα
Ο χώρος είναι επισκέψιμος μόνο κατόπιν συνεννόησης με την αρμόδια εφορία αρχαιοτήτων. (email: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., τηλ. 2104590700)

Κατά τις εργασίες διαμόρφωσης της παραλίας του Μεγάλου Καβουρίου, το 2013, ήρθε στο φως σημαντικό τμήμα αρχαίας οδικής αρτηρίας. Πρόκειται για την αμαξιτή οδό που συνέδεε το κέντρο του αρχαίου δήμου των Αιξωνιδών Αλών με το λιμάνι του παραλιακού μετώπου το οποίο ήταν οργανωμένο στη συγκεκριμένη ακτή.
Το συνολικό ανασκαφέν μήκος της οδού είναι 300μ. και ορίζεται από δύο αναλημματικούς τοίχους που περικλείουν και συγκρατούν το οδόστρωμα. Κατασκευάστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της σε μία ομαλή λοφοπλαγιά, με άξονα διεύθυνσης Α-Δ, όμως στο παράκτιο τμήμα της στρεφόταν προς Ν, με σημείο κατάληξης τη σημερινή ακτογραμμή. Το πλάτος της οδού δεν είναι σταθερό και κυμαίνεται από 1,90μ. έως 6,10μ. Το οδόστρωμά της είναι κυρίως λιθόστρωτο ενώ σε περιορισμένη έκταση διατηρείται οδόστρωμα με πατημένο χώμα, στο οποίο διακρίνεται αύλακας τροχών αμαξών. Ανοίγματα στον βόρειο αναλημματικό τοίχο εξυπηρετούσαν την απορροή των ομβρίων υδάτων.
Η «οδός του λιμένος», όπως συμβατικά την αποκαλούμε, διασταυρωνόταν κάθετα με δύο οδικές αρτηρίες, μία με διεύθυνση προς Βορρά και μία προς Νότο. Στη διασταύρωση της οδού του λιμένος με την προς Β παράπλευρη οδική αρτηρία εντοπίστηκε ένα κτήριο ορθογώνιας κάτοψης. Πιθανολογούμε την ύπαρξη «φρουράς» στο κτήριο, που θα έλεγχε τη διέλευση των αμαξών και τη διακίνηση των προϊόντων.
Έχουν εντοπιστεί πολλές επισκευαστικές φάσεις στην ίδια χάραξη του δρόμου και μόνο μια εκτροπή της πορείας του στο Α άκρο, η οποία όμως, με βάση τον τρόπο δόμησης, δεν απέχει σημαντικά χρονολογικά από την υπόλοιπη κατασκευή. Βάσει της κεραμικής, αλλά κυρίως των νομισμάτων που συλλέχθηκαν, ο οδικός άξονας του λιμένος πρέπει να ήταν σε χρήση καθόλη τη διάρκεια του 4ου αι. έως και τον 2ο αι. π.Χ.

Λόγω της έκτασης και της καλής κατάστασης του δρόμου γεννήθηκαν αμέσως προβληματισμοί για τον τρόπο διαχείρισης του ευρήματος. Η χρηματοδότηση από τον κ. Αθανάσιο Μαρτίνο για την ολοκλήρωση της ανασκαφικής έρευνας, τη σύνταξη μελετών συντήρησης και ανάδειξης και η χρηματοδότηση της υλοποίησής τους υπήρξε καταλυτική. Στόχος των μελετών που εκπονήθηκαν ήταν κατά πρώτο λόγο η ένταξη του αρχαίου στο φυσικό περιβάλλον και κατά δεύτερο η βιωματική εμπειρία των επισκεπτών με δυνατότητα κυκλοφορίας σε αυτόν.
Μέχρι τώρα έχει συντηρηθεί όλο το ανασκαμμένο τμήμα του δρόμου και έχουν ανακατασκευαστεί τα αναλήμματα. Εκκρεμούν η ανακατασκευή του οδοστρώματος και η διαμόρφωση του ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου. Η ολοκλήρωση του έργου θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για τον τρόπο διαχείρισης και τον τρόπο ένταξης των αρχαίων στον οικιστικό ιστό μιας σύγχρονης πόλης.

Οδηγίες Πρόσβασης.
* Τραμ μέχρι τη Βούλα και λεωφορείο: 117 Γλυφάδα – Βούλα - Βουλιαγμένη – Βάρη * Λεωφορεία: A1: Πειραιάς - Βούλα ΚΤΕΛ Αττικής Αθήνα – Σούνιο

Ο λόφος της Λαθούριζας ή Λαθούρεσσας έχει ύψος 132μ. από το επίπεδο της θάλασσας. Στο ανατολικό του έξαρμα οργανώνεται ένας οικιστικός πυρήνας που χρονολογείται στα τέλη του 8ου αι. πΧ έως και τον 6ο αι. π.Χ. Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1939 από τον Φ. Σταυρόπουλο. Ανασκάφηκαν 25 οικίες και ανάμεσα τους ξεχώρισε συγκρότημα 4 δωματίων (Δωμάτια Ι-IV) που θεωρήθηκε ως η κατοικία του άρχοντα, με ταυτόχρονη λατρευτική χρήση. Ωστόσο το κύριο λατρευτικό οικοδόμημα του οικισμού υπήρξε ένας κυκλικός χώρος (Θόλος-IV/διαμέτρου 7.75μ), χτισμένος σε περίοπτη θέση, χρονολογούμενος στους αρχαϊκούς χρόνους, με πλήθος αφιερωμάτων, από τα οποία ξεχωρίζουν γυναικεία ειδώλια, κοσμήματα κλπ. Σχετικά με τη λατρευόμενη θεότητα στο λόφο της Λαθούριζας η πιο πιθανή είναι η λατρεία μίας χθόνιας γυναικείας θεότητας σχετικής με την καλλιέργεια και την ευφορία της γης.
Ο οικισμός πάνω στο λόφο, είναι σε χρήση μέχρι και τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. αλλά παρατηρείται θρησκευτική και λατρευτική χρήση του λόφου και κατά τους επόμενους δύο αιώνες.
Στο δυτικό έξαρμα του λόφου, το οποίο είναι ψηλότερα από το ανατολικό, εντοπίζεται φρουριακή εγκατάσταση, έκτασης περίπου 30τμ, που περικλείεται από ισχυρό τοιχίο, στις 3 πλευρές του λόφου, ενώ η τέταρτη πλευρά, έχει αφεθεί ελεύθερη, λόγω της απόκρημνης φυσικής διαμόρφωσης. Διακρίνεται είσοδος με παραστάδες, και ίχνη πύργου, ενώ αναφέρεται η ύπαρξη λίθινου βωμού και υπολείμματα κτιρίου. Η εγκατάσταση χρονολογείται τον 5ο-4ο αι. π.Χ και διέθετε καταπληκτική θέα σε όλο το Σαρωνικό κόλπο, αλλά και στην πεδιάδα της Βάρης.
Στον λόφο αυτόν υπάρχουν ερείπια οικισμού με σπίτια κυκλικά και ορθογώνια. Έχουν ανασκαφεί 25 μικρές οικίες, ιερό και βωμός με ευρήματα εξαιρετικά, όπως πήλινα ειδώλια, πόρπες και σκουλαρίκια από διάφορα μέταλλα κ.ά. που χρονολογούνται από τον 7° - 5° π.Χ. αι.
Τα σπίτια είναι προσεγμένα, με επιμελημένη τοιχοδομία και δάπεδα με διαστάσεις των δωματίων κατά 3X2 ή 3X4.

Η επιλογή της θέσης και η οχύρωση της με περιμετρικό τείχος, που σε ορισμένα σημεία φθάνει το 1 μέτρο, είναι επιλογή προστασίας και ασφάλειας από ξαφνικές επιδρομές αλλά και παρατήρησης και ειδοποίησης των Αθηνών για τους επικείμενους κινδύνους, αφού ο λόφος προσφέρεται για τον έλεγχο της κίνησης στο θαλάσσιο χώρο μεταξύ Ζωστήρα (Βουλιαγμένη) Αστυπάλαιας (Νησί του Πατρόκλου) και Σουνίου προς Ζωστήρα.
Τα υπολείμματα τού ιερού έκρυβαν μικρά αγαλματάκια (ειδώλια) και κοσμήματα.
Ιδιαίτερη μνεία, θα πρέπει να γίνει σε τρεις όρους, λαξευμένους επί του φυσικού βράχου, σε απόσταση μεταξύ τους περίπου 200μ έκαστος, επί του λόφου της Λαθούριζας. Και οι 3 όροι αναγράφουν ΖΩ-ΟΡΟΣ-ΒΑ «Ζωστηρίων όρος γης βασιλικής» και χρονολογούνται στην εποχή του Αδριανού (2ος αι. μ.Χ.). Έχουν ερμηνευθεί ως όριο μεταξύ της γης των Ζωστηρίων και είτε κάποιου ιδιοκτήτη που το όνομα του αρχίζει από ΒΑ είτε της γης υπό βασιλική-αυτοκρατορική ιδιοκτησία, στα όρια της σημερινής Βάρης.

Ιδιαιτερότητες - Επικινδυνότητα
Ο χώρος είναι επισκέψιμος μόνο κατόπιν συνεννόησης με την αρμόδια εφορία αρχαιοτήτων. (email: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., τηλ. 2104590700)

Ο ναός του Απόλλωνα Ζωστήρα ήταν το ιερό του αρχαίου Δήμου των Αιξωνίδων.
Η εμβέλειά του κάλυπτε όλη την Αττική αλλά είχε το ξεχωριστό χαρακτηριστικό της απευθείας επικοινωνίας με το μεγάλο ιερό της Δήλου.
O ναός του Απόλλωνος Ζωστήρος ήρθε στο φως τυχαία, από τα παιδιά του ορφανοτροφείου της Βουλιαγμένης, τα οποία παίζοντας στην άμμο εντόπισαν τμήματα τοίχων και επιγραφών. Οι επιγραφές οδήγησαν στην ταύτιση του χώρου με ναό και έτσι ξεκίνησε η ανασκαφική έρευνα από τους αρχαιολόγους Κ. Κουρουνιώτη και Μ. Πιττίδη την περίοδο 1926-1927.
Με την ανασκαφή και την αποκάλυψη του ναού επαληθεύθηκαν οι αρχαίες πηγές και συγκεκριμένα ο Στράβωνας (1ος π.Χ.) που αναφερόταν στην τοπογραφία της περιοχής αλλά και ο Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) που μιλούσε για την ίδρυση στην περιοχή ναού αφιερωμένου στον Απολλωνα, στην Αρτέμιδα και στη Λητώ.
Ο Παυσανίας μάλιστα ερμήνευσε με γλαφυρό τρόπο το προσωνύμιο «Ζωστήρ», αφού, σύμφωνα με το μύθο, στο σημείο αυτό η Λητώ, κυνηγημένη από την εξαγριωμένη Ήρα και θεωρώντας ότι έφτασε η ώρα να γεννήσει τους δίδυμους θεούς, παιδιά του Δία, έλυσε τη ζώνη της. Από ζώνη της Λητούς επομένως προήλθε η ονομασία του ιερού. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα Κ. Κουρουνιώτη το ορθό αρχικό επίθετο του Απόλλωνος είναι «Ζωστήριος» και όχι «Ζωστήρ», επομένως η ονομασία του δεν είχε τοπική προέλευση, αλλά αναφέρονταν στην πολεμική ιδιότητα του θεού. Είναι o Απόλλωνας ο ζωσμένος με την πολεμική εξάρτυσή του, που ετοιμάζεται για πόλεμο. Ωστόσο το προσωνύμιο των τριών θεοτήτων θα πρέπει να έχει σχέση με τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, τη στενή -σαν ζώνη- λωρίδα γης που συνδέει τη χερσόνησο με το ηπειρωτικό τμήμα.

Ο ναός θεμελιώθηκε στο τέλος του 6ου αι. π.Χ. (αρχαϊκή περίοδος) ως το σημαντικότερο ιερό του αρχαίου δήμου των Αλών Αιξωνίδων. Αποτελείται από τον σηκό, την περίσταση και το βωμό
ΣΗΚΟΣ Στον σηκό - ο κύριος εσωτερικός χώρος στους αρχαίους ελληνικούς ναούς ο οποίος ήταν αποκλειστικά αφιερωμένος και χρησίμευε για την φύλαξη του αγάλματος - μια απλή ορθογωνική αίθουσα, με διαστάσεις 10,80μ. x 6,00μ., σώζονται οι τοίχοι και των τεσσάρων πλευρών του, όμως μόνο στο βόρειο τοίχο διατηρείται το αρχαϊκό πολυγωνικό σύστημα τοιχοποιίας που ανήκει στην αρχική φάση της οικοδόμησής του. Στους τοίχους των υπόλοιπων πλευρών διακρίνονται διάφοροι τρόποι κτισίματος που μαρτυρούν τη συνεχή χρήση του ναού στο πέρασμα των χρόνων. Το δάπεδό του είναι κατασκευασμένο από πλάκες τιτανόλιθου, ιδιαίτερα επιμελημένης κατασκευής. Σε μεταγενέστερη φάση, τοίχος χωρίζει το σηκό σε δύο μέρη.
Μέσα στο σηκό σώζονται:
Α. Τα τρία μαρμάρινα βάθρα στα οποία ήταν τοποθετημένα τα αγάλματα των θεών που συλλατρεύονταν, δηλαδή της Λητούς και των δύο παιδιών της, του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος. Στα δύο ακριανά σώζεται η επιγραφή ΗΑΛΑΙΕΙΣ ΑΝΕΘΕΣΑΝ.
Β. Ο μαρμάρινος θρόνος του ιερέα του ναού.
Γ. Η μαρμάρινη τράπεζα προσφορών, η οποία φέρει επιγραφή που αναφέρεται στην επισκευή του ναού κατά τον 4ο αι.π.Χ., όταν ιερέας του ναού ήταν ο Πολύστρατος.
ΠΕΡΙΣΤΑΣΗ
Ο ναός περιβάλλεται από κιονοστοιχία με αράβδωτους κίονες, έξι στις μακριές και τέσσερις στις στενές του πλευρές. Οι κίονες είναι μεμονωμένοι, δηλαδή στηρίζονται σε λίθινες τετράγωνες βάσεις που δεν συνδέονται ούτε μεταξύ τους ούτε με το σηκό.
ΒΩΜΟΣ
Μπροστά από την είσοδο του ναού, στα ανατολικά, βρίσκεται βωμός ορθογώνιου σχήματος με διαστάσεις 4,25μ. x 2,55μ.
Έξω από την είσοδο μια υψηλή λίθινη λεκάνη ήταν το περιρραντήριο με νερό για τον εξαγνισμό των πιστών, ενώ λίγο μακρύτερα σώζεται και η βάση του μεγάλου βωμού.
Μία πλάκα εξάλλου επάνω στην οποία σώζονται τα πόδια χήνας, δημιουργεί την ευθεία αναφορά στα μαρμάρινα ομοιώματα αυτού του πτηνού τα οποία έχουν βρεθεί στο Λητώον της Δήλου, καθώς η ασιατική καταγωγή της θεάς Λητούς συνδεόταν με τα έλη και τις λίμνες. Διότι, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, στη μυθική εποχή των θεών, όταν αυτοί έλυναν δυναμικά τις μεταξύ τους διαφορές, η Λητώ κυνηγημένη από την οργισμένη Ήρα, γιατί κυοφορούσε τα παιδιά του Δία, σταμάτησε στο ειδυλλιακό αυτό μέρος και νομίζοντας ότι επρόκειτο να γεννήσει, έλυσε τη ζώνη της.
Δέκα χρόνια αργότερα, το 1936, η συστηματική ανασκαφή υπό τον Φοίβο Σταυρόπουλο θα φέρει στο φως την κατοικία του ιερέα, και πλούσια ευρήματα όπως νομίσματα, πήλινα ειδώλια, αγκίστρια, βάρη διχτυών, καρφιά, αγγεία, επιγραφές.
Το σημείο που χτίστηκε αποτελούσε τέλειο φυσικό παρατηρητήριο και ταυτόχρονα στρατηγική θέση από την οποία είναι εύκολος ο έλεγχος των θαλάσσιων διελεύσεων.

Το γεγονός πως η μικρή χερσόνησος του Λαιμού στη Βουλιαγμένη διαθέτει και λεπτές και απότομες προεξοχές, είχε λειτουργήσει ως ασπίδα προστασίας για την Αθήνα. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, μετά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και με σύμμαχο το σκοτάδι οι Πέρσες πίστεψαν πως επρόκειτο για πλοία τα οποία τους κυνηγούσαν και έτσι τράπηκαν σε φυγή.
Η προέλευση της ονομασίας Ζωστήρ της περιοχής δεν έχει επιβεβαιωθεί από πηγές. Δύο είναι πάντως όπως φαίνεται οι επικρατέστερες απόψεις: Ο Παυσανίας και ο Στέφανος Βυζάντιος υποστηρίζουν ότι ο τόπος πήρε το όνομά του από το ζωστήρα της Λητούς, η οποία έγκυος και κυνηγημένη από την 'Ήρα στάθηκε να λουστεί στη λίμνη, όπου την έπιασαν οι πόνοι του τοκετού και έλυσε τη ζώνη για να γεννήσει. Τελικά όμως γέννησε απέναντι στη Δήλο με τη βοήθεια της Αθηνάς. Η άλλη άποψη είναι ότι οι «ζωστήριοι Θεοί» είναι πολεμικοί θεοί που ζώνονται το ξίφος για να πολεμήσουν υπερασπιζόμενοι τα στρατηγικής σημασίας σημεία της Αττικής.
Ο ναός, λόγω της θεμελίωσής του στην αμμώδη παραλία και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, κατακλυζόταν από υπόγεια ύδατα με αποτέλεσμα να υποστεί σημαντικές φθορές. Η μελέτη αποστράγγισης που εφαρμόστηκε ύστερα από έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν το 2011, υπό την επίβλεψη της αρμόδιας Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και τη χρηματοδότηση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος και της «ΑΣΤΗΡ ΠΑΛΑΣ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΑΞΕ», είχαν ως αποτέλεσμα τη σωτηρία του μνημείου και την ανάδειξή του.
Ο ναός βρίσκεται εντός της παραλίας της ΑΣΤΗΡ ΠΑΛΑΣ ήδη από το 1960, όταν εντάχθηκε στις λουτρικές εγκαταστάσεις της, και σε σύντομο χρονικό διάστημα θα ξεκινήσουν οι εργασίες για τη σύνταξη της οριστικής μελέτης αναστήλωσής του, τη σύνταξη μελέτης συντήρησης, φωτισμού και κατασκευής ανεξάρτητης εισόδου, ώστε να μετατραπεί σε έναν οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο.
Αναφορές
Ηρόδοτος, Ιστορίες
[8.107.2] ἐπεὶ δὲ ἀγχοῦ ἦσαν Ζωστῆρος πλέοντες οἱ βάρβαροι, ἀνατείνουσι γὰρ ἄκραι λεπταὶ τῆς ἠπείρου ταύτῃ, ἔδοξάν τε νέας εἶναι καὶ ἔφευγον ἐπὶ πολλόν. χρόνῳ δὲ μαθόντες ὅτι οὐ νέες εἶεν ἀλλ᾽ ἄκραι, συλλεχθέντες ἐκομίζοντο.
[8.107.2] Καθώς λοιπόν οι βάρβαροι αρμενίζοντας έφτασαν κοντά στον Ζωστήρα, έτσι που εκεί ξεπροβάλλουν απ᾽ τη στεριά βράχια σαν γλώσσες γης, τα πήραν για καράβια και το ᾽βαλαν στη φευγάλα κι απομακρύνθηκαν πολύ. Αργότερα όμως, όταν κατάλαβαν πως δεν είναι καράβια, αλλά γλώσσες γης, συγκεντρωμένοι συνέχισαν την πορεία τους.
Ξενοφών, Ελληνικά
[5.1.9] ἐπεὶ δὲ ἦσαν αἱ τοῦ Εὐνόμου πρὸς τῇ γῇ περὶ Ζωστῆρα τῆς Ἀττικῆς, ἐκέλευε τῇ σάλπιγγι ἐπιπλεῖν. τῷ δὲ Εὐνόμῳ ἐξ ἐνίων μὲν τῶν νεῶν ἄρτι ἐξέβαινον, οἱ δὲ καὶ ἔτι ὡρμίζοντο, οἱ δὲ καὶ ἔτι κατέπλεον. ναυμαχίας δὲ πρὸς τὴν σελήνην γενομένης, τέτταρας τριήρεις λαμβάνει ὁ Γοργώπας, καὶ ἀναδησάμενος ᾤχετο ἄγων εἰς Αἴγιναν· αἱ δ᾽ ἄλλαι νῆες αἱ τῶν Ἀθηναίων εἰς τὸν Πειραιᾶ κατέφυγον.

[5.1.9] Την ώρα που τα πλοία του Ευνόμου βρίσκονταν κοντά στη στεριά, στην περιοχή του Ζωστήρα της Αττικής, ο Γοργώπας πρόσταξε να σαλπίσουν επίθεση. Από τα πλοία του Ευνόμου άλλα είχαν αρχίσει κιόλας ν᾽ αποβιβάζουν τα πληρώματά τους, άλλα αγκυροβολούσαν κι άλλα έπλεαν ακόμη. Η ναυμαχία έγινε στο φως του φεγγαριού· ο Γοργώπας αιχμαλώτισε τέσσερα πολεμικά, τα ᾽δεσε και τα πήρε μαζί του κατά την Αίγινα, ενώ τα υπόλοιπα πλοία των Αθηναίων κατέφυγαν στον Πειραιά.
Cicero, Letters
§52.201 Αθήνα. Στις 6 Ιουλίου φύγαμε από τον Πειραιά στον Ζωστήρα, με έναν ενοχλητικό άνεμο, που μας κράτησε εκεί την 7η.
Strabo, Geography
θ΄ βιβλίο 1.21
Μετὰ δὲ ταὸν Πειραιᾶ Φαληρεῖς δῆμος ἐν ταῆι ἐφεξῆς παραλίαι• εἶθ᾽ Ἁλιμούσιοι Αἰξωνεῖς Ἁλαιεῖς οἱ Αἰξωνικοὶ Ἀναγυράσιοι• εἶτα Θοραιεῖς Λαμπτρεῖς Αἰγιλιεῖς Ἀναφλύστιοι Ἀζηνιεῖς• οὗτοι μὲν οἱ μέχρι ταῆς ἄκρας τοῦ Σουνίου. Μεταξὺ δὲ ταῶν λεχθέντων δήμων μακρὰ ἄκρα, πρώτη μετὰ τοὺς Αἰξωνέας Ζωστήρ, εἶτ᾽ ἄλλη μετὰ Θοραιέας Ἀστυπάλαια• ὧν ταῆς μὲν πρόκειται νῆσος Φάβρα ταῆς δ᾽ Ἐλαιοῦσσα• καὶ κατὰ τοὺς Αἰξωνέας δ᾽ ἔστιν Ὑδροῦσσα• περὶ δὲ Ἀνάφλυστόν ἐστι καὶ ταὸ Πανεῖον καὶ ταὸ ταῆς Κωλιάδος Ἀφροδίτης ἱερόν, εἰς ὃν τόπον ἐκκυμανθῆναι ταὰ τελευταῖα ταὰ ἐκ ταῆς περὶ Σαλαμῖνα ναυμαχίας ταῆς Περσικῆς ναυάγιά φασι, περὶ ὧν καὶ ταὸν Ἀπόλλω προειπεῖν «Κωλιάδες δὲ γυναῖκες «ἐρετμοῖσι φρύξουσι.» πρόκειται δὲ καὶ τούτων ταῶν τόπων Βέλβινα νῆσος οὐ πολὺ ἄπωθεν καὶ ὁ Πατρόκλου χάραξ• ἔρημοι δ᾽ αἱ πλεῖσται τούτων.
Στέφανος ο Βυζάντιος εθνικά
§Z298.1 Ζωστήρ, της Αττικής ισθμός, όπου φασί την Λητώ λύσαι την ζώνην, καθείσαν εν τη λίμνη λούσασθαι. Ενταύθα θύουσιν αλιείς Λητοί και Αρτέμηδι και Απόλλωνι ζωστηρίο. Ο τοπίτης Ζωστήριος τιμάται και ζωστηρία Αθηνά εν Λοκροίς τοις Επικνημιδίοις
§T611.3 γένεσιν οἱ μὲν ἐν Λυκίᾳ, οἱ δ΄ ἐν Δήλῳ, οἱ δ΄ ἐν Ζωστῆρι ταῆς Ἀττικῆς, οἱ δὲ ἐν Τεγύρᾳ ταῆς Βοιωτίας φασίν'. ὅθεν καὶ Τεγυρήιος
Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις
[31.1] δῆμοι δὲ οἱ μικροὶ ταῆς Ἀττικῆς, ὡς ἔτυχεν ἕκαστος οἰκισθείς, τάδε ἐς μνήμην παρείχοντο• Ἀλιμουσίοις <μὲν> Θεσμοφόρου Δήμητρος καὶ Κόρης ἐστὶν ἱερόν, ἐν Ζωστῆρι <δὲ> ἐπὶ θαλάσσης καὶ βωμὸς Ἀθηνᾶς καὶ Ἀπόλλωνος καὶ Ἀρτέμιδος καὶ Λητοῦς. Τεκεῖν μὲν οὖν Λητὼ τοὺς παῖδας ἐνταῦθα οὔ φασι, λύσασθαι δὲ ταὸν ζωστῆρα ὡς τεξομένην, καὶ ταῷ χωρίῳ διὰ τοῦτο γενέσθαι ταὸ ὄνομα. Προσπαλτίοις δε ἐστι καὶ τούτοις Κόρης καὶ Δήμητρος ἱερόν, Ἀναγυρασίοις δὲ Μητρὸς θεῶν ἱερόν• Κεφαλῆσι δὲ οἱ Διόσκουροι νομίζονται μάλιστα, Μεγάλους γὰρ σφᾶς οἱ ταύτῃ θεοὺς ὀνομάζουσιν.

Οδηγίες Πρόσβασης.
- Μετρό:Γ2, Γραμμή 2,(κόκκινη), στάση: “Ελληνικό” και λεωφορείο: • Γραμμή 122 Ελληνικό – Βούλα – Βουλιαγμένη – Βάρκιζα - Σαρωνίδα - Τραμ μέχρι τη Βούλα και λεωφορείο: • 117 Γλυφάδα – Βούλα - Βουλιαγμένη – Βάρη - Λεωφορείo: • ΚΤΕΛ Αττικής Αθήνα – Σούνιο
Ιδιαιτερότητες - Επικινδυνότητα
Ο ναός είναι επισκέψιμος μόνο κατόπιν συνεννόησης με την αρμόδια εφορία αρχαιοτήτων. (email: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., τηλ. 2104590700)

Στην περιοχή της Γούρνας, στις βόρειες υπώρειες του Λόφου της Λαθούριζας έχει εντοπιστεί σημαντικό νεκροταφείο με Ταφικούς Περιβόλους, τύμβους και μεμονωμένες ταφές, που χρονολογούνται στον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Από την περιοχή αυτή διερχόταν μία από τις σημαντικότερες αρχαίες οδικές αρτηρίες, η «Αστική Οδός», που συνέδεε την Αθήνα με τα Μεσόγεια, εκατέρωθεν της οποίας ήταν οργανωμένοι οι χώροι ταφής του αρχαίου Δήμου.
Οι Ταφικοί Περίβολοι της Γούρνας αποτελούν ένα εντυπωσιακό σύμπλεγμα ταφικών μνημείων που αναπτύσσονταν σε ενιαίο χώρο και μας παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την ταφική αρχιτεκτονική και τις ταφικές πρακτικές των κλασικών χρόμων. Οι Ταφικοί Περίβολοι διατηρούνται σε εξαιρετική κατάσταση, διασώζοντας σε μεγάλο ποσοστό την αρχική τους μορφή. Είναι ορατοί και επισκέψιμοι και αποτελούν σημείο αναφοράς για την τοπική κοινωνία της Βάρης, καθώς το σύγχρονο όνομα ΒΑΡΗ σημαίνει τάφος (VAR- αρβανίτική ρίζα).
Στην περιοχή ξεχωρίζει ένας Ταφικός Περίβολος, σχήματος Π, κατασκευασμένος από ασβεστολιθικούς λιθόπλινθους με το σύστημα της πολυγωνικής τοιχοποιίας (διαστάσεων 14.74μ, 13.5μ, 10μ και ύψος 3.50μ). Ο εντυπωσιακός σε μέγεθος Ταφικός Περίβολος έφερε μαρμάρινη στήλη στην πρόσθια όψη του που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ και είχε ήδη συληθεί από την αρχαιότητα. Η έρευνα στο εσωτερικό του μνημείου πιστοποίησε την ύπαρξη προγενέστερου ταφικού τύμβου (διαμέτρου 17μ), από ωμούς πλίνθους. Δύο άλλοι μικρότεροι σε μέγεθος Ταφικοί Περίβολοι σχήματος Π, επιμελημένης τοιχοποιίας, κείτονται ανατολικά και νότια του παραπάνω Ταφικού Περιβόλου.
Σε απόσταση περίπου 300μ από τα προαναφερθέντα ταφικά μνημεία, έχει διατηρηθεί σε νησίδα της Λεωφόρου Βάρης-Κορωπίου στο ρεύμα προς Κορωπί έτερος Ταφικός περίβολος, σχήματος Π, πολυγωνικής τοιχοποίας (διαστάσεων 16.6μ, 8μ, 3.9μ που εντάσσεται στο ίδιο νεκροταφείο.
Τα ευρήματα από τους Ταφικούς Περιβόλους χρονολογούνται στον 5ο και 4ο αι. π.Χ.

Αναφορές
ΗΡΟΔΟΤΟΣ Ἱστορίαι
[8.93.1] Σ᾽ αυτή τη ναυμαχία την πιο μεγάλη δόξα την κέρδισαν οι Αιγινήτες και μετά απ᾽ αυτούς οι Αθηναίοι, ενώ σαν άτομα ο Πολύκριτος ο Αιγινήτης και οι Αθηναίοι Ευμένης, από το δήμο Αναγυρούντα, κι ο Αμεινίας απ᾽ την Παλλήνη
Αριστοφάνης, Λυσιστράτη
ΚΑΛΟΝΙΚΗ
Αλλά η Θεαγέναινα, για να’ρθει εδώ τρεχάτη, πήγε και συμβουλεύθηκε τη νύχτα την Εκάτη. Μα να που φθάνουν μερικές… να κι άλλες που κινάνε. Ού, ού ! Κι αυτές ποιες να’νε;
ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ
Ά, είν’ απ’ τον Ανάγυρο [όλα αυτά τα πλήθη.]
ΚΑΛΟΝΙΚΗ
Θαρρώ πως ο ανάγυρος στ’ αλήθεια εκινήθη.
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Κατὰ Μειδίου
[200] ἀλλ᾽ οὐ Μειδίας, ἀλλ᾽ ἀπὸ ταῆς ἡμέρας ταύτης λέγει, λοιδορεῖται, βοᾷ. Χειροτονεῖταί τις· Μειδίας Ἀναγυράσιος προβέβληται. Πλουτάρχου προξενεῖ, ταἀπόρρητ᾽ οἶδεν, ἡ πόλις αὐτὸν οὐ χωρεῖ. Καὶ ταῦτα πάντα ποιεῖ δῆλον ὅτι οὐδὲν ἄλλ᾽ ἐνδεικνύμενος ἢ ὅτι «ἐγὼ οὐδὲν πέπονθ᾽ ὑπὸ ταῆς καταχειροτονίας, οὐδὲ δέδοικ᾽ οὐδὲ φοβοῦμαι ταὸν μέλλοντ᾽ ἀγῶνα».
[200] Όχι όμως και ο Μειδίας! Από την ημέρα της καταδίκης του μιλάει, βρίζει, ξεφωνίζει! Γίνεται μία εκλογή· ο Μειδίας από τον Αναγυρούντα είναι υποψήφιος. Γίνεται πρόξενος του Πλουτάρχου, γνωρίζει τα απόρρητα της πόλης, η πόλη δεν τον χωράει! Και όλα αυτά τα κάνει με φανερή πρόθεση να διακηρύξει αυτό και μόνο: «Δεν έπαθα τίποτε από την καταδίκη, δεν φοβάμαι ούτε ανησυχώ για τη μελλοντική δίκη».
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Κατὰ Αφόβου
[17] ὡς γὰρ ταὰς δίκας ταύτας ἔμελλον εἰσιέναι κατ᾽ αὐτῶν, ἀντίδοσιν ἐπ᾽ ἐμὲ παρεσκεύασαν, ἵν᾽ εἰ μὲν ἀντιδοίην, μὴ ἐξείη μοι πρὸς αὐτοὺς ἀντιδικεῖν, ὡς καὶ ταῶν δικῶν τούτων τοῦ ἀντιδόντος γιγνομένων, εἰ δὲ μηδὲν τούτων ποιοίην, ἵν᾽ ἐκ βραχείας οὐσίας λῃτουργῶν παντάπασιν ἀναιρεθείην. Καὶ τοῦτ᾽ αὐτοῖς ὑπηρέτησε Θρασύλοχος ὁ Ἀναγυράσιος• ᾧ τούτων οὐδὲν ἐνθυμηθεὶς ἀντέδωκα μέν, ἀπέκλεισα δ᾽ ὡς διαδικασίας τευξόμενος• οὐ τυχὼν δὲ ταύτης, ταῶν χρόνων ὑπογύων ὄντων, ἵνα μὴ στερηθῶ ταῶν δικῶν, ἀπέτεισα ταὴν λῃτουργίαν ὑποθεὶς ταὴν οἰκίαν καὶ ταἀμαυτοῦ πάντα, βουλόμενος εἰς ὑμᾶς εἰσελθεῖν ταὰς πρὸς τουτουσὶ δίκας.

Οδηγίες Πρόσβασης.
- Μετρό:Γ2, Γραμμή 2,(κόκκινη), στάση: “Ελληνικό” και λεωφορείο: • Γραμμή 122: Ελληνικό – Βούλα – Βουλιαγμένη – Βάρκιζα – Σαρωνίδα • Γραμμή 171: Ελληνικό – Βάρκιζα - Τραμ μέχρι τη Βούλα και λεωφορείο: • 117: Γλυφάδα – Βούλα - Βουλιαγμένη – Βάρη - Λεωφορείo: • ΚΤΕΛ Αττικής Αθήνα – Σούνιο

Ιδιαιτερότητες - Επικινδυνότητα
Ο χώρος είναι επισκέψιμος μόνο κατόπιν συνεννόησης με την αρμόδια εφορία αρχαιοτήτων. (email: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., τηλ. 2104590700)